In mijn praktijk hanteer ik twee benaderingswijzen bij het coachen van teams:
- een aanpak gebaseerd op groepsdynamische principes. Kern daarvan is kort gezegd: doe niet wat de groep zelf kan doen. Want: alles wat de teamleden zelf onderling ontdekken is altijd sterker dan als het van de teamcoach komt;
- een aanpak gebaseerd op mentaliserend coachen. Hieronder verstaan we het bevorderen van zelfreflectie, inlevingsvermogen en een adequate interpretatie van interacties. Kern daarvan is kort gezegd: Doe niet wat de groep zelf kan doen, maar doe het (intervenieer, grijp in) als de groep het zelf niet doet. Met name als de teamleden weinig tot geen blijk geven van reflecteren op henzelf en zich slecht of niet kunnen inleven in collega’s, is deze aanpak van belang. Zeker als interacties in het team beschadigend dreigen te worden (of worden) voor een of meer teamleden, is het zaak in te grijpen. Mentaliserend coachen biedt hiervoor handvatten.
De eerste benadering baseer ik op ons boek ‘De hei op!, de tweede benadering op ons boek ‘Mentaliserend coachen’. Hieronder zet ik ze tegenover elkaar, toegegeven, ietwat zwart-wit
Groepsdynamische teamcoach
- Passief > actief
- Regels en normen door de groep
- Observator > deelnemer
- Groep > individu georiënteerd
- Groep-als-geheel interventies
- Stop, sta stil, exploreer, spoel terug: zelden
Mentaliserende teamcoach
- Actief > passief
- Stelt regels en gedragsnormen
- Deelnemer > observator
- Individu > groepgeoriënteerd
- Geen groepsinterpretaties of duidingen op groepsniveau
- Stop, sta stil, exploreer, spoel terug: vaak
Het bevorderen van mentaliseren in teams biedt een alternatief- of is een uitbreiding van - groepsdynamisch werken, op die momenten dat de emoties in een team hoog oplopen en het mentaliserend vermogen navenant laag is.
Passief versus actief
Als eerste is van belang de mate waarin de teamcoach het groepsproces stuurt of beïnvloedt met interventies. Aan het ene uiterste van het spectrum staat de ‘passieve’ teamcoach. Dat wil niet zeggen dat hij of zij niks doet, maar wel dat hij of zij het groepsproces zoveel mogelijk z’n loop laat hebben. De teamcoach grijpt pas in als het echt niet anders kan. Teamcoaches die opgeleid zijn in de traditie van de Tavistock-trainingen, zijn terughoudend met het doen van interventies. Deze aanpak is gebaseerd op de overtuiging dat alles wat de groep zelf ontdekt en aanpakt vaak sterker is dan als het gebeurt op initiatief van de teamcoach.
Met het tweede principe komen we bij de mentaliserende teamcoach.
Want aan het andere einde van het spectrum treffen we de ‘actieve’ teamcoach, die veel meer stuurt en ingrijpt. En dat is zeker nodig in een groep of team waar de emoties hoog oplopen. Het risico dat iemand beschadigd wordt in de felheid van de interacties is niet denkbeeldig. Bij hoge emotie en dus laag mentaliserend vermogen is ingrijpen gewenst en dat is wat de mentaliserende teamcoach doet. Hij of zij stelt zich actief op, toont empathie voor alle betrokkenen maar begrenst ook de wijze van communiceren. De teamcoach herstelt en bevordert het mentaliserend vermogen in het team, waardoor wederzijds begrip kan ontstaan.
Regels en normen
De groepsdynamische teamcoach zal benieuwd zijn naar de bestaande regels en normen in het team. Hij zal deze niet vanuit zichzelf opleggen, hooguit zal hij feedback geven aan het team over wat hem of haar opvalt. Bijvoorbeeld: “Het valt me op dat jullie de afgelopen 10 minuten veel zeggen maar niet goed naar elkaar luisteren. Het zijn meer monologen dan dat er sprake is van een echte dialoog. Herkennen jullie dit van jullie reguliere teamvergaderingen?”
Of: “Het lijkt wel of te laat komen na een pauze een gebruikelijke groepsnorm is, waar ieder zich bij heeft neergelegd. Is dat zo?”
Voor zover hieruit nieuwe gedragsnormen ontstaan, zal de groepsdynamische teamcoach deze vooral uit de groep zelf willen laten voortkomen. Ervan uitgaande dat alles wat de groep zelf bedenkt meer impact zal hebben dan als het van de coach komt.
De mentaliserende teamcoach kiest een andere route in een team waar spanningen heersen en waar teamleden enigszins kort-door-de-bocht of intimiderend communiceren. Hij of zij zal regels opstellen voor de communicatie en grenzen aangeven van wat acceptabel is. Daarmee bewaakt de teamcoach de veiligheid en wordt een sfeer bevorderd waarin mentaliseren mogelijk is. Want als de interactie als onveilig en intimiderend wordt ervaren, is de spanning hoog.
Observator of deelnemer
Beide teamcoaches zijn natuurlijk geen deelnemer zoals de andere deelnemers. Dat wordt hier ook niet bedoeld. Vanuit hun positie als coach zullen ze echter wel andersoortige interventies doen.
De groepsdynamische teamcoach zal eerder opmerkingen en interventies doen vanuit een buitenpositie, als observator van wat hij het team ziet doen. Hij of zij kan het team feedback geven met opmerkingen beginnend met: “Het valt me op dat jullie ….” Of “Het lijkt dat de groep bezig is om iets te vermijden. Ik vraag me af wat dat is.”
Hoe vaag of concreet de feedback is hangt van meerdere factoren af. Het voert te ver om hier nu op in te gaan.
De mentaliserende teamcoach zal op sommige momenten zich inleven in de huid van deelnemer. Bij de interventie Siding zal de teamcoach letterlijk het perspectief van het aangevallen teamlid verwoorden. Bij Siding komt de teamcoach uit zijn of haar stoel en gaat letterlijk naast het ‘aangevallen’ teamlid staan. En kan dan zeggen tegen het intimiderende groepslid: “Als dit zo tegen mij gezegd zou worden, dan zou ik me behoorlijk aangevallen voelen”. De teamcoach gaat niet aan het aangevallen teamlid vragen: “En, hoe voelt dat nu voor jou als X dat tegen je zegt?” Dat is hetzelfde als aan een voetballer die kreunend op de grond ligt na een tackle vragen: “Wat gaat er nu door je heen?”. Daarna gaat de teamcoach (of de co-trainer, als je met z’n tweeën bent) naast het intimiderende teamlid staan en zegt: “Je zei het nogal fel, maar het zit je blijkbaar hoog. Vertel eens?”.
Groep of individu georiënteerd
De groepsdynamische teamcoach zal voornamelijk interventies doen op groepsniveau. Hij zal slechts zelden een individu direct aanspreken. De gedachte is om de groep als totaal te laten reflecteren op wat er gebeurt, zelfs als de interactie rond een individu draait.
Bijvoorbeeld: “De afgelopen 10 minuten heeft de groep zich beziggehouden met wat Erik inbracht en hoe het voor hem was. Ik vraag me af wat deze aanpak de groep oplevert. En wellicht wat hiermee vermeden wordt”. Als het team zich vragend tot de teamcoach wendt (“Wat bedoelt die man in vredesnaam met zijn opmerking?”), zal de teamcoach geen antwoord geven. Het is de kunst dan enigszins vaag naar de punten van je schoenen te staren, zodat de groep begrijpt dat ze zelf met een antwoord moeten komen.
De mentaliserende teamcoach zal bij spanningsvolle interacties direct de betrokkenen aanspreken. Maar ook hij zal de totale groep in de gaten houden. Via Triangulatie zal hij of zij de interactie van twee bekvechtende teamleden verbreden naar de hele groep. Hij of zij gaat niet direct in op de twee betrokken teamleden. Met Triangulatie bedoelen we dat de teamcoach letterlijk een driehoek maakt met twee bekvechtende teamleden als basis en als punt van de driehoek een derde teamlid. De teamcoach vraagt dan aan het derde teamlid: “Hoe voelt het voor jou als je deze twee zo bezig ziet?”. Het antwoord kan zijn: “Ik word er heel moedeloos van. Zo gaat het ook altijd in onze vergaderingen”.
De teamcoach vraagt expliciet niet: “Wat vind je van hun interactie?”. Want dat bevordert alleen maar meer commentaar en meningen, i.p.v. dat gevoelens op tafel komen. Na enkele teamleden bevraagd te hebben op hun gevoel, kan de teamcoach teruggaan naar de bekvechtende teamleden met de vraag: “Wat doet het met jou (en jou) om dit te horen van je collega’s?”.
Stop, sta stil, exploreer
De teamcoach kan een lopende interactie stop zetten, om de teamleden te laten reflecteren.
Dit actief ingrijpen om de interactie stil te zetten zal de mentaliserende teamcoach vaak doen, om het mentaliseren te bevorderen. De groepsdynamische teamcoach zal het team vaak veel globaler laten nadenken over wat ze aan het doen zijn.
Tot slot
Idealiter beschikt iedere teamcoach over een breed repertoire aan interventies. Er speelt altijd groepsdynamica in een team. Soms zul je je met je interventies meer op het team als geheel en de groepsprocessen richten (groepsdynamisch werken). Soms echter zul je je meer richten op individuen en interacties tussen twee teamleden, zonder het effect op de groep uit het oog te verliezen (mentaliserend werken). Het moge duidelijk zijn dat het niet om absolute tegenstellingen, maar om gradaties in het werken gaat.
René Meijer
Literatuur
* René Meijer en Lex Mulder: De hei op! Een groepsdynamische aanpak voor teamontwikkeling, Boom uitgevers Amsterdam, 2015.
* Peter Bleumer en René Meijer: Mentaliserend coachen. Bevorder zelfreflectie en inlevingsvermogen in organisaties, Boom uitgevers Amsterdam, 2016.
